Limburgse Mergel – Subterranea

In de omgeving van Riemst – Maastricht – Valkenburg bestaat de ondergrond uit een zachte kalksteensoort, die men in de volksmond “Mergel” noemt. Geologisch gezien is het geen échte mergel. De benaming is afkomstig van het Latijnse “Marga”, zoals de Romeinen het hier aangetroffen gesteente beschreven.

Table of Contents

Ontstaan van mergel

De zachte kalksteen die hier mergel wordt genoemd, werd gevormd tijdens het laat-krijt, zo’n 70 tot 66 miljoen jaar geleden.

Gebruikstoepassingen van mergel

Mergel kent verschillende gebruikstoepassingen, waarvan het gebruik als bouwsteen de meest bekende vorm is. Lokaal worden reeds eeuwenlang de landbouwgronden bemest met mergel-poeder. Ook in de cementindustrie wordt mergel gebruikt als grondstof.

Akker bemest met Mergel — Een akker bemest met Mergel

Geschiedenis van de mergelgrotten

In de buurt van Rijckholt vinden we primitieve ondergrondse vuursteenmijnen daterend uit de steentijd. In de mergellaag graafde men hier diepe putten tot men de vuursteenbanken bereikte. Vervolgens maakte men horizontale drijfgangen en verbond men de putten met elkaar. We kunnen hier nog niet echt spreken van mergelwinning, gezien het slechts een restproduct was.

Romeinse periode

Tijdens de Romeinse Tijd werd dit gesteente ontgonnen voor 2 specifieke doelen. Enerzijds werd het losse mergelpoeder gebruikt ter bemesting van het veld. Anderzijds werd het ook ontgonnen als bouwsteen. Zo werden er mergelblokken aangetroffen in oude romeinse villa’s en waterputten. Ook de aanwezige vuursteen (silex) die men aantreft tussen het mergelpakket, werd door de romeinen gebruikt als bouwsteen. Een voorbeeld hiervan is de Romeinse muur te Tongeren die vervaardigd werd uit zowel mergelblokken als silex.

De mergelwinning in Romeinse tijden gebeurde voornamelijk via dagbouw, op plaatsen waar de kalksteenlaag dagzoomde en makkelijk bereikbaar was. Er word wel eens gesteld dat sommige ondergrondse groeves uit Romeinse tijden dateren, maar hiervoor is vooralsnog geen daadwerkelijk bewijs gevonden.

Middeleeuwen

De eerste ondergrondse ontginningen voor mergel dateren wellicht uit de middeleeuwen, vanaf de 13e/14e eeuw. In deze periode stijgt de vraag naar mergel als bouwsteen die rond de 15e eeuw een eerste hoogtepunt bereikt. Voor het eerst wordt er in de regio op zeer grote schaal ondergronds mergel ontgonnen waarbij meerdere teams van blokbrekers op verschillende werkfronten aan het werk gingen. Daarnaast waren er nog tientallen andere mensen betrokken in deze ondergrondse industrie. Eerst had je de transporteurs die de zware karrenvrachten naar buiten brachten. Daar werden ze vervolgens op maat gekapt door de steenkappers om vervolgens naar hun eindbestemming vervoerd te worden. Dat gebeurde via sleepboten over het water, of met grote karrevrachten over land.

Deze middeleeuwse mergelindustrie resulteerde in enkele zeer uitgestrekte gangenstelsels met gangen tot ruim 14m hoog.

Ondergronds vind je tal van eeuwenoude tekeningen, inkrassingen en opschriften. Een van de alleroudste opschriften dat ook een datum vermeldt is het opschrift van Lambier Le Pondeur uit 1468. Dit opschrift werd in houtskool aangebracht en vermeldt dat de maker hier was op 19 augustus 1468. Om de echtheid van het opschrift te controleren werd er een staal genomen van de houtskool en werd deze in een labo getest volgens de C-14 koolstofdatering. De resultaten vermeldden dat de gebruikte koolstof om het opschrift te maken inderdaad uit dezelfde tijdsperiode stamt waardoor dit een van de oudste, bewezen, opschriften is in de Limburgse mergelgrotten. Ongetwijfeld zijn er nog oudere tekeningen of inkrassingen te vinden, maar zonder datum vallen deze nauwelijks te dateren.

Soorten mergelsteen

Afhankelijk van de ontginnings locatie kunnen de kwaliteiten van de aangetroffen mergel sterk verschillen. Men gebruikt vaak de naam van de regio of dorpen om de verschillende stenen van elkaar te onderscheiden. Zo had iedere steen zijn toepassing én specifieke ontginningswijze, afhankelijk van de eigenschappen.

Sibbersteen: Deze zeer sterke homogene steen uit Sibbe, is de enige mergelsteen die vandaag nog ontgonnen wordt, voor restauraties en renovaties. De steen wordt in grote hoge blokken ontgonnen.
Zichenersteen: Ook de zichenersteen die ontgonnen werd in de regio van Riemst, had een zeer goede reputatie met vergelijkbare eigenschappen aan de Sibbersteen.
Kannerblokskes: Deze mergelsteen werd ontgonnen rondom het mergeldorp Kanne. Door de slechtere kwaliteit was met gedwongen de mergelsteen hier in veel kleinere blokjes te ontgonnen.
Maastrichtersteen: De mergel ontgonnen rondom Maastricht vertoonde een grote variatie in densiteit. In vergelijking met de sibbersteen en zichenersteen was de maastrichtersteen minder weersbestendig.
Kunradersteen: Deze mergel is zo hard dat deze niet gezaagd, maar gebroken wordt.
Gulpenerblok: Wederom een enorm harde mergelsteen, maar minder vorstbestendig.

Ontginningswijze van de Mergelgrotten

De ondergrondse mergel ontginning gebeurde volledig manueel. In de aller oudste ontginningen zien we dat de blokken volledig gekapt worden met beitels. Vanaf circa 14e/15e eeuw stapt men over tot het zagen van de blokken. Vandaag de dag zijn de handzagen vervangen door kettingzagen, maar de ontginningstechniek blijft ongewijzigd.

De ontgonnen kalksteen had op iedere locatie zijn eigen kenmerken. Vooral de “Zichenersteen” en “Sibbersteen” waren populaire bouwstenen omwille van hun zeer sterke kwaliteit. Op andere plaatsen was de mergel vaak poreuzer en breekbaarder. Hierdoor ontstonden er verschillende variaties op de standaard ontginningswijze. Zo kon men in de omgeving van Sibbe vaak grote blokken tot ruim 1m80 hoog ontginnen, zonder deze kapot vielen wanneer ze losgezaagd werden. In Kanne, waar de mergel veel zachter is, werden er veelal kleine blokken ontgonnen die meteen klaar waren voor transport.

Blokbreken in de Sibbergroeve

Momenteel is er nog maar 1 mergelgroeve waar actief ondergronds mergel als bouwsteen wordt ontgonnen. Dit gebeurt door 2 blokbrekersfamilies die er hun eigen bedrijf hebben, namelijk Rouwet en Kleijnen.

Omwille van de hoge ontginningskost wordt de mergelsteen nog maar zeer zelden als alledaagse bouwsteen gebruikt, maar dient het voornamelijk voor de renovatie van oude historische gebouwen.